SWO

W umiarkowanej strefie klimatycznej, jakiej znajduje się Polska, ogień i schronienie przed warunkami klimatycznymi było niezbędne i to uwarunkowało kształt schronienia. W swej podstawowej formie było to ogrodzone i zadaszone ognisko, z czego wykształciła się chata kurna. Ognisko następnie przybrało kształt pieca z kominem wyprowadzonym ponad dach.

Materiałem budulcowym w Polsce było drewno (w wielkiej obfitości dostarczane przez lasy) oraz glina, używana tak do uszczelniania ścian, jak do kształtowania podłogi czy budowy pieca, zaś pokrycie dachu stanowiła słoma lub trzcina.

I tak wykształcił się podstawowy projekt architektoniczny domu jednoizbowego, a raczej chaty: drewniane ściany tworzące izbę, wewnątrz której znajdował się piec służący do ogrzewania i przygotowywania posiłku. Sciany były zwieńczone belkowaniem pokrytym następnie strzechą ze słomy lub sitowia i tworzące stromy dach, by obfite opady, zwłaszcza śniegu, łatwiej się zsuwały i nie powodowały zawalenia się dachu.  Główne pomieszczenie, izba, bywała przedzielona wewnątrz tworząc oddzielne pomieszczenie. W skromniejszych domach była to komora, którą to nazwą określano mniejsze od izby pomieszczenie służące czy to do spania, czy do przechowywania dobytku. W bogatszej wersji domu, do spania służył pokoik zwany też alkierzem (a czasami wydzielano oba te pomieszczenia, zarówno komorę jak i alkierz).

Sama nazwa alkierz była spolszczeniem niemieckiego słowa Erker, które oznaczało izdebkę, mały boczny pokoik, bokówkę, gabinecik, a którą to nazwę stosowano pierwotnie do wystającego z obrysu murów wykuszu, wypustki na wieżycach, narożnika, co w obronnych zamkach oznaczało pomieszczenie w baszcie, z którego można było obserwować zewnętrzną część murów obronnych czy ogrodzenia i ewentualnie razić usiłujących wspinać się na mury napastników. Słowa alkierz używano zapewne dla określenia sypialni ze względu na intymność czy prywatność w charakterze alkierza, w odróżnieniu do ogólnej dostępności głównej izby. Później dla określenia pomieszczenia sypialnego używano też słowa alkowa, co jednak w znaczeniu architektonicznym oznaczało wnękę na łóżka, zazwyczaj oddzieloną od reszty pokoju parawanem czy zasłoną (arab. alcob-bat –namiot sypialny, al.-kubba – izdebka sklepiona, hiszp. alcoba, franc. alcova)

Z sieni bywało wydzielone, z oddzielnym wejściem, pomieszczenie zwane światołką, gdzie mieszkał jakiś lokator na podkomornem (komornik). Z sieni prowadziło też wejście (po drabinie) na poddasze, które w skromniejszych wersjach nie pełniło funkcji mieszkalnej. W takich chatach mieszkali zarówno włościanie jak i szlachta zagrodowa, zwłaszcza na Mazowszu i Podlasiu te domy były podobne, gdzie szlachty zaściankowej było mnóstwo, często całe wsie się tylko z niej składały.

Jednakże typowy dla szlachty (i bogatszych włościan) był dom dwuizbowy.

Źródłem utrzymania ludności zamieszkującej dawną, piastowską Polskę było przede wszystkim rolnictwo i polowanie, czyli ludzie żyli z gospodarstwa ziemskiego (za czasów piastowskich jedno gospodarstwo obejmowało najprawdopodobniej jeden łan i był to obszar, na którym stal jeden dom). Ludzi tak żyjących już w dawnych opowieściach nazywano kmieciami. Niejasne jest pochodzenie słowa kmieć; zdaniem niektórych historyków w XI-XII w. kmiecie stanowili grupę dostojników władcy, wg innych nawet byli to towarzysze (comitis) władcy, od XV wieku określano ich jako chłopów lub włościan.