SWO

Ten wzór, dwuizbowy dom z dwoma kominami wystającymi ponad piramidowy (ze spadkiem z czterech stron) dach, stał się typową polską architekturą dla szlachty w folwarkach, na zagrodach, a także włościan, gdy zostawali właścicielami własnych gospodarstw, na tym wzorcu zasadzała się architektura mniejszych dworków ziemiańskich. Domy szlachty zagrodowej i włościan nie różniły się zasadniczo, natomiast dworki ziemiańskie zewnętrznie odróżniały się głownie poprzez ganek, gdzie pan folwarku przyjmował podwładnych (a i sam spędzał czas letni).

Gdyby przyszło określić dom polski w jego narodowym (a nie społecznym) charakterze byłby to parterowy dom drewniany, o spadzistym dachu krytym słomą, trzciną lub gontem, jeśli z gankiem na ścianie frontowej, to z ganku wejście do sieni biegnącej przez cały dom i wyodrębniającą dwie izby domu (a jednocześnie łączącą te dwie izby tak architektonicznie, jak i funkcyjnie a także, można powiedzieć, społecznie, bowiem sień była miejscem przesiadywania tak gospodarzy, jak i czeladzi). W rezultacie w najprostszym planie domu można było wyróżnić trzy części: sień (pełniąca także funkcje jadalni), izbę "białą" (komnatę, świetlice, bawialnię), połączoną z alkierzem ( plus komora), a z drugiej strony sieni  część "czarna", czyli kuchnia, piekarnik, czeladna. A także często pokój gościnny z alkierzem- w części białej. Jeśli takowego nie było gość otrzymywał alkierz, a gospodarze przenosili się na ten czas do komory.

Do czasu potopu szwedzkiego, podczas którego mnóstwo drewnianych domów zostało spalonych, dom ten stanowił charakterystyczny element polskiego krajobrazu.

Bogatsi – budując większe domy- tworzyli bardziej urozmaicone formy zwiększając liczbę pomieszczeń, najczęściej kosztem powierzchni sieni, bądź dobudowując alkierze (najczęściej dwa lub cztery)  na wzór baszt w zamkach obronnych i pogłębiając prostokątny kształt domu do kwadratu, zyskując więcej miejsca na dodatkowe pokoje i dobudowując piętra. Jednakże w krajobrazie polskim, gdzie przeważająca cześć domów to domy włościan, szlachty zagrodowej czy drobnej szlachty osadzonej na jednym folwarku charakterystyczny był dom mniejszy.

Stromy dach zapewniał łatwe zsuwanie się śniegu ale nie przestrzeń mieszkalną; strych  mógł pełnić funkcje schowka, oferując co najwyżej niezbyt wygodne pomieszczenie. Powierzchnia użytkowa na strychu zwiększała się znacznie nie tylko poprzez zwiększenie powierzchni domu, ale też i poprzez zastosowanie dachu typu mansardowego. Typowy dach mansardowy, gdzie jego szczyt był prawie plaski a boki mniej więcej od połowy dachu prawie pionowe, dawał kubaturę pomieszczenia wygodną dla mieszkańców i było to popularne w cieplejszej Francji, gdzie opady śniegu nie stanowiły wielkiego obciążenia budowli, jednakże w polskim klimacie, o dużych opadach śniegu dachy mansardowe najczęściej obie części miały nachylone niemal pod tym samym kątem, co znacznie zmniejszało powierzchnię użytkową strychu. Typowy mansard polski wyglądał niemal jak dach piramidalny przedzielony w środku i wykończony w tym miejscu okapem, obie części dachu miały niemal ten sam kąt spadku.

Fundamentem domu była po prostu ubita ziemia, potem dodawano podmurówkę z cegły lub kamienia, na której stawiano ściany z belek, dach kryto słomą lub trzciną. Wielkość prostego domu (dworku) wynosiła 10 sążni (około 18 metrów) i 5 sążni szerokości i jego powierzchnia była niemal dokładnie dwoma złożonymi obok siebie kwadratami plus wystający ganek.

Bardziej okazały dom, jakim był dwór ziemiański posiadał ganek jako część centralną frontu i charakterystyczną. Z ganku wejście do sieni, czasem był przedsionek, dalej sień z piecem (zazwyczaj kaflowym). Sień w większym domu przechodziła w pokój stołowy, bądź bawialny, najczęściej wielofunkcyjny pokój do przyjmowania gości i spożywania posiłków. Jeśli bawialnia była naprzeciw sieni, to po lewej stronie drzwi często prowadziły do tzn. kancelarji, skąd przechodziło się do ciągu rożnych pokoi gospodarskich i ten ciąg przez sień (salon) przechodził na drugą stronę domu, gdzie były izby żony gospodarza, fraucymeru i wreszcie czeladnej i kuchni (jeśli nie była przeniesiona do oddzielnego domu).

Polskie domy, budowane z drewna miały zasadnicza wadę, często krytykowana przez przybyszów z Zachodu: były łatwiejsze do spalenia w czasie wojny niż domy murowane. Była to wada dająca o sobie znać podczas przewalających się przez Polskę wojen, najazdów. W czasie pokoju jednakże, dom drewniany był o wiele bardziej przyjemny do zamieszkania niż murowany, a niektórzy uważali, że drewniane domy są o wiele bardziej zdrowe niż "murowańce". Obecnie domy drewniane wracają do łask, nie tylko w Polsce.

Grafika zaczerpnięta z: "Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce" Zygmunta Glogera.